Từ "tam nông" đến sự chuyển mình lịch sử
Nông thôn Việt Nam từ bao đời nay vẫn là cái nôi nuôi dưỡng văn hóa, truyền thống và bản sắc của dân tộc. Đây là không gian cư trú chủ yếu của phần lớn dân cư cả nước, là nơi khởi nguồn những giá trị cốt lõi làm nên tinh thần Việt Nam: cần cù, sáng tạo, yêu nước và gắn bó với đất đai, làng xóm. Tuy nhiên, bước sang giai đoạn công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế sâu rộng, khu vực nông thôn đã và đang bộc lộ nhiều yếu kém mang tính hệ thống, từ hạ tầng kỹ thuật lạc hậu, năng suất lao động thấp, mô hình sản xuất nhỏ lẻ đến chất lượng sống và tiếp cận dịch vụ xã hội của người dân còn nhiều hạn chế. Nhiều vùng quê còn thiếu thốn điện, đường, trường, trạm; người dân chưa được tiếp cận đầy đủ với y tế cơ bản, giáo dục tiên tiến, thông tin hiện đại hay các thiết chế văn hóa phù hợp với nhu cầu phát triển mới.
Trước thực trạng đó, Ban Chấp hành Trung ương Đảng đã ban hành Nghị quyết số 26-NQ/TW ngày 5/8/2008 “Về nông nghiệp, nông dân, nông thôn” một dấu mốc quan trọng, mang tính chiến lược trong tư duy phát triển của Đảng ta. Đây là lần đầu tiên Đảng ban hành một nghị quyết chuyên đề riêng biệt về toàn bộ lĩnh vực "tam nông", thể hiện sự thay đổi nhận thức sâu sắc về vai trò, vị thế của nông nghiệp – nông dân – nông thôn trong tổng thể nền kinh tế quốc dân và trong quá trình phát triển bền vững đất nước. Nghị quyết xác định rõ: nông nghiệp là mặt trận hàng đầu, nông dân là chủ thể trung tâm, còn nông thôn là nền tảng xã hội vững chắc và không gian phát triển có tiềm năng lớn. Phát triển nông nghiệp – nông dân – nông thôn không chỉ nhằm mục tiêu kinh tế, mà còn góp phần giữ gìn ổn định chính trị, củng cố khối đại đoàn kết toàn dân và bảo tồn giá trị văn hóa truyền thống.
Nghị quyết 26 đề ra 6 quan điểm chỉ đạo lớn và 5 nhóm nhiệm vụ, giải pháp đồng bộ, toàn diện, nhấn mạnh sự chuyển đổi trọng tâm từ các chính sách hỗ trợ ngắn hạn, manh mún sang phát triển đồng bộ ba lĩnh vực "tam nông". Trong đó, việc khẳng định vai trò chủ thể của người dân nông thôn được đặt lên hàng đầu, từ khâu lập quy hoạch, tổ chức sản xuất, bảo vệ môi trường, đến gìn giữ bản sắc văn hóa làng xã và thụ hưởng thành quả phát triển. Nghị quyết cũng khuyến khích ứng dụng tiến bộ khoa học công nghệ, chuyển đổi cơ cấu cây trồng, vật nuôi, thúc đẩy liên kết vùng và liên kết chuỗi giá trị trong nông nghiệp.
Trên cơ sở định hướng này, năm 2010, Chính phủ đã ban hành Quyết định số 800/QĐ-TTg, khởi động Chương trình Mục tiêu quốc gia về xây dựng Nông thôn mới, lấy bộ 19 tiêu chí làm chuẩn đánh giá quá trình thay đổi diện mạo và chất lượng sống tại các vùng nông thôn. Đây là một bước đi mang tính đột phá về tư duy phát triển nông thôn, chuyển từ tiếp cận “hỗ trợ xóa đói giảm nghèo” sang xây dựng mô hình nông thôn năng động, tự chủ, giàu bản sắc, đồng thời hiện đại về hạ tầng và dịch vụ. Không chỉ là một chương trình kinh tế - xã hội, NTM đã trở thành một phong trào chính trị sâu rộng, có sức lan tỏa và hiệu ứng xã hội mạnh mẽ, phát huy được vai trò chủ động của chính quyền cơ sở, sự tham gia tích cực của người dân và sự đồng hành của doanh nghiệp, nhà khoa học, tổ chức đoàn thể.
Sau hơn 15 năm triển khai, kết quả từ chương trình NTM cho thấy những thay đổi có tính chất lịch sử ở nông thôn nước ta, đặt nền móng vững chắc cho một chiến lược phát triển nông nghiệp – nông thôn hiện đại, toàn diện, bền vững hơn trong tương lai. Đó cũng là sự hiện thực hóa sâu sắc tinh thần và tầm nhìn mà Nghị quyết 26 đã đặt ra từ năm 2008 rằng nông thôn không chỉ là “bệ đỡ” mà còn là “động lực phát triển” của đất nước trong thời kỳ mới.
Tầm nhìn chiến lược từ Nghị quyết 26
Nghị quyết số 26-NQ/TW, ngày 5-8-2008 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa X, không chỉ là cú hích chính sách mang tính chiến lược cho tam nông (nông nghiệp – nông dân – nông thôn), mà còn mở ra một bước ngoặt tư duy sâu sắc trong nhận thức và hành động của toàn Đảng, toàn dân về vai trò, vị thế của khu vực nông thôn trong chiến lược phát triển quốc gia. Đây là lần đầu tiên, nông nghiệp – nông dân – nông thôn được đặt vào vị trí trung tâm trong một nghị quyết Trung ương chuyên đề, khẳng định rõ rằng muốn đất nước phát triển bền vững thì phải bắt đầu từ nông thôn, nơi chiếm hơn 60% dân số và là không gian gắn liền với cội nguồn văn hóa dân tộc.
Nội dung cốt lõi của Nghị quyết là phát triển nền nông nghiệp toàn diện theo hướng hiện đại, bền vững; nâng cao đời sống vật chất và tinh thần cho người dân nông thôn; đồng thời xây dựng một nền nông thôn mới văn minh, giàu đẹp, thân thiện với môi trường và có khả năng chống chịu trước các tác động bất định của thiên nhiên và thị trường. Quan điểm “nông thôn không phải là nơi lạc hậu cần hỗ trợ, mà là không gian phát triển có tiềm năng, bản sắc” dần được hình thành và lan tỏa từ trong chính sách ra ngoài thực tiễn.
Trên tinh thần đó, Chương trình Mục tiêu Quốc gia về xây dựng nông thôn mới (NTM) được Chính phủ chính thức triển khai từ năm 2010 theo Quyết định 800/QĐ-TTg, tạo nền tảng đồng bộ và rõ ràng cho tiến trình tái cấu trúc nông thôn. Hệ thống 19 tiêu chí NTM được thiết kế bao trùm toàn diện các lĩnh vực: phát triển hạ tầng kinh tế – xã hội, nâng cao thu nhập, cải thiện giáo dục – y tế, bảo vệ môi trường, giữ gìn an ninh – trật tự và tăng cường vai trò của tổ chức cộng đồng. Đây không chỉ là một bộ tiêu chuẩn, mà còn là kim chỉ nam thúc đẩy thay đổi cách làm, thay đổi hành vi phát triển ở cấp cơ sở.
Sau hơn một thập kỷ triển khai, chương trình NTM đã lan tỏa rộng khắp và đạt được nhiều thành quả mang tính bước ngoặt. Theo Báo cáo số 72/BC-CP của Chính phủ trình Quốc hội ngày 20/10/2023, tính đến cuối năm 2023, cả nước có 5.986/8.227 xã (chiếm 72,7%) được công nhận đạt chuẩn nông thôn mới; trong đó, 2.087 xã đạt chuẩn nâng cao và 655 xã đạt chuẩn kiểu mẫu. Đặc biệt, nhiều địa phương như Nam Định, Hà Nam, Đồng Nai, Quảng Ninh đã hoàn thành 100% số xã đạt chuẩn, trở thành điểm sáng về quy hoạch đồng bộ, phát huy nội lực và huy động hiệu quả nguồn lực xã hội.
Không chỉ dừng lại ở thành tích “về đích”, các địa phương đang tiếp tục chuyển mình mạnh mẽ theo hướng nâng cao chất lượng sống, chuyển từ “nông thôn mới đạt chuẩn” sang “nông thôn đáng sống”. Đây là bước phát triển tất yếu trong bối cảnh hội nhập, khi người dân không chỉ cần hạ tầng và thu nhập, mà còn mong muốn được sống trong môi trường trong lành, có cơ hội phát triển nghề nghiệp, giữ gìn bản sắc văn hóa, và gắn bó lâu dài với quê hương.
Chuyển đổi về diện mạo và chất lượng sống
Sau hơn 15 năm triển khai, Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới (NTM) đã tạo nên bước chuyển mình rõ nét. Hạ tầng kinh tế - xã hội được đầu tư đồng bộ, đến năm 2023 có hơn 94% hộ dân nông thôn sử dụng điện lưới, gần 92% có nước hợp vệ sinh, trên 81% xã đạt tiêu chí giao thông (Bộ NN&PTNT, 2023).
Thu nhập bình quân khu vực nông thôn đạt trên 48,5 triệu đồng/người/năm, tăng gần 4 lần so với năm 2008. Nhiều địa phương như Đồng Tháp đã phát triển mô hình kinh tế nông nghiệp gắn với du lịch, góp phần nâng thu nhập lên trên 60 triệu đồng/người/năm (UBND tỉnh Đồng Tháp, 2023).
Về đời sống tinh thần, đến nay có trên 74% thôn, bản đạt chuẩn “làng văn hóa”, hơn 85% hộ đạt danh hiệu “gia đình văn hóa” (Ban Chỉ đạo các CTMTQG, 2023). Người dân không chỉ là đối tượng thụ hưởng mà còn tích cực tham gia quy hoạch, giám sát và thực hiện các hoạt động xây dựng NTM, khẳng định vai trò chủ thể trong phát triển nông thôn.
Những thách thức trong giai đoạn mới
Bên cạnh những kết quả đạt được, quá trình xây dựng nông thôn mới (NTM) đang đối mặt với nhiều thách thức, đặc biệt là sự chênh lệch rõ rệt giữa các vùng miền. Theo Báo cáo tổng kết 15 năm thực hiện Nghị quyết 26-NQ/TW, đến năm 2023 cả nước có 6.022 xã đạt chuẩn NTM (chiếm gần 74%), song tỷ lệ này ở Tây Bắc và Tây Nguyên chỉ khoảng 45–50%, thấp hơn mặt bằng chung đáng kể (Ban Chỉ đạo Trung ương các Chương trình mục tiêu quốc gia, 2023). Các địa phương vùng sâu, vùng xa như Hà Giang, Sơn La, Kon Tum còn gặp khó khăn về hạ tầng, thiếu nhân lực có năng lực, và tỷ lệ hộ nghèo còn cao, ảnh hưởng đến tiến độ và chất lượng xây dựng NTM.
Một số nơi vẫn nặng về hình thức, thiếu bền vững. Có xã đạt chuẩn nhưng không duy trì được tiêu chí sau vài năm do thiếu nguồn lực hoặc chỉ tiêu ban đầu chưa thực chất. Tình trạng “nông thôn mới nhưng dân không mới” vẫn diễn ra, phản ánh sự thiếu gắn kết giữa mục tiêu và nhu cầu thực tế của cộng đồng.
Thêm vào đó, biến đổi khí hậu đang tác động mạnh đến sản xuất nông nghiệp, nhất là ở đồng bằng sông Cửu Long, nơi nước biển dâng và xâm nhập mặn ngày càng nghiêm trọng (Ngân hàng Thế giới, 2022). Cùng lúc, làn sóng di cư lao động trẻ ra đô thị dẫn đến già hóa dân số ở nông thôn, ảnh hưởng đến nguồn nhân lực và sức sống của nhiều làng quê.
Những thách thức này đặt ra yêu cầu cần có chính sách đặc thù, tăng cường đầu tư vùng khó khăn, đẩy mạnh chuyển đổi số, và phát huy vai trò các tổ chức xã hội – nghề nghiệp trong nâng cao chất lượng và tính bền vững của NTM.
Hướng đi tương lai: Từ NTM đến nông thôn "đáng sống"
Hiện nay, sau hơn một thập kỷ triển khai, Chương trình Mục tiêu quốc gia về xây dựng Nông thôn mới (NTM) đã chuyển sang giai đoạn phát triển mới với yêu cầu cao hơn về chất lượng, tính bền vững và chiều sâu. Chủ trương của Đảng và Nhà nước là không chạy theo thành tích hay số lượng xã đạt chuẩn đơn thuần, mà tập trung hoàn thiện chất lượng sống toàn diện cho cư dân nông thôn, hướng tới xây dựng các vùng quê đáng sống, nơi hội tụ đầy đủ các điều kiện an cư, lập nghiệp, văn minh, an toàn và tự hào bản sắc địa phương.
Từ năm 2021, Chính phủ đã ban hành Bộ tiêu chí xã nông thôn mới giai đoạn 2021–2025 với nhiều chỉ tiêu nâng cao, bổ sung nội dung về chuyển đổi số, phát triển kinh tế nông nghiệp tuần hoàn, xây dựng nông thôn sinh thái và tăng cường khả năng ứng phó với biến đổi khí hậu. Đây là những định hướng mới phù hợp với xu thế phát triển toàn cầu, đặt ra yêu cầu chuyển biến tư duy quản trị địa phương, thúc đẩy vai trò chủ động của cộng đồng và khơi dậy sáng kiến trong sản xuất, đời sống. Việc chuyển trọng tâm từ “xây dựng” sang “nâng chất” cũng đồng nghĩa với việc mỗi địa phương cần phát huy được bản sắc, thế mạnh nội sinh và tính tự cường, thay vì lệ thuộc vào nguồn lực hỗ trợ từ Trung ương.
Trong bối cảnh đó, vai trò của các tổ chức khoa học – nghề nghiệp ngày càng trở nên quan trọng trong việc “bắc nhịp cầu” giữa chủ trương chính sách và thực tiễn cơ sở. Đặc biệt, Hội Khoa học Phát triển Nông thôn Việt Nam, với chức năng tư vấn, phản biện và giám định xã hội, đang đóng vai trò nòng cốt trong việc đồng hành cùng địa phương triển khai các mô hình NTM phù hợp với điều kiện đặc thù, đồng thời lan tỏa các giá trị đổi mới sáng tạo đến cộng đồng cư dân nông thôn. Từ xây dựng các mô hình làng nghề bền vững, ứng dụng công nghệ cao trong nông nghiệp, đến tổ chức các diễn đàn tri thức cộng đồng, Hội đã góp phần hiện thực hóa mục tiêu “tam nông” gắn với khoa học, đổi mới và hội nhập.
Ngoài ra, công tác truyền thông phổ biến điển hình, đào tạo kỹ năng quản lý, kết nối các nguồn lực tài chính và trí thức cũng là thế mạnh đặc biệt của Hội trong bối cảnh mà nhiều xã, huyện đang tiến tới xây dựng nông thôn mới nâng cao và kiểu mẫu. Theo thống kê của Văn phòng Điều phối NTM Trung ương, tính đến cuối năm 2023, cả nước đã có hơn 900 xã đạt chuẩn nâng cao, hơn 200 xã đạt chuẩn kiểu mẫu – trong đó có không ít mô hình điển hình có sự đồng hành trực tiếp của các tổ chức khoa học, như tại Nam Định, Hà Tĩnh, Đồng Nai, Thái Bình... Những thành tựu đó một lần nữa cho thấy sự cần thiết của việc huy động “bốn nhà” – nhà nước, nhà khoa học, nhà doanh nghiệp và nhà nông trong cùng một hệ sinh thái phát triển.
Tinh thần của Nghị quyết 26-NQ/TW, sau 15 năm, vẫn giữ nguyên tính thời sự và sức sống, đặc biệt trong bối cảnh mới khi nông thôn không chỉ là không gian sản xuất nông nghiệp, mà còn là không gian sáng tạo, giáo dục, du lịch, văn hóa và đổi mới. Để hành trình "thay da đổi thịt" của nông thôn Việt Nam tiếp tục tiến xa, cần sự đồng thuận và chung sức giữa Đảng, chính quyền các cấp và nhân dân mà trong đó, các tổ chức khoa học như Hội Khoa học Phát triển Nông thôn Việt Nam sẽ là lực lượng nòng cốt thúc đẩy tri thức hóa nông thôn, đưa Nghị quyết đi vào cuộc sống một cách sinh động và thiết thực.
Tài liệu tham khảo:
- Ban Chấp hành Trung ương Đảng (2008). Nghị quyết số 26-NQ/TW về nông nghiệp, nông dân, nông thôn.
- Chính phủ (2023). Thông báo số 72/BC-CP về tình hình thực hiện Chương trình Mục tiêu quốc gia Xây dựng Nông thôn mới.
- Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn (2023). Báo cáo tổng kết 15 năm thực hiện Chương trình NTM.
- Tổng cục Thống kê (2023). Niên giám thống kê Việt Nam.
- Hội Khoa học Phát triển Nông thôn Việt Nam (2024). Các mô hình nông thôn mới kiểu mẫu gắn với chuyển đổi số.
- Ngân hàng Thế giới (World Bank). (2022). Vietnam: Climate Risk Country Profile.
- Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn. (2023). Báo cáo kết quả xây dựng nông thôn mới toàn quốc.
